11. kadencja, 11. posiedzenie, 3. dzień (15-05-2024)

Oświadczenia.

Poseł Grzegorz Lorek (tekst niewygłoszony):

    230 lat temu, 7 maja 1794 r., Tadeusz Kościuszko wydał dokument przyznający wolność osobistą chłopom pańszczyźnianym. Akt ten przeszedł do historii jako uniwersał połaniecki. Insurekcja kościuszkowska, skierowana przeciwko władzom targowicy i państw zaborczych, trwała już blisko 2 miesiące. Powstanie ogarnęło Warszawę i Wilno. Główne siły powstańcze pod dowództwem samego Kościuszki posuwały się z Małopolski wzdłuż Wisły w celu połączenia ośrodków buntu. Choć początkowe sukcesy powstania napawały nadzieją, Kościuszko musiał być świadomy dysproporcji sił między wojskami powstańczymi a armiami państw zaborczych. W tych warunkach Kościuszko zdecydował się w swoim obozie nieopodal miasta Połaniec wydać dokument zmieniający sytuację chłopów.

    Kościuszko musiał zachęcić chłopów, a jednocześnie nie zrazić szlachty zbyt głębokim radykalizmem. W rezultacie obiecano chłopom wolność osobistą. Na mocy uniwersału pozwolono chłopom na przenoszenie się z rodziną w inne miejsce. Zakazano też rugowania chłopów z ziemi, jeśli wypełniali zobowiązania. Pańszczyzna została ograniczona o 20-50%. Chłop, który walczył w powstańczej armii, był zwolniony na czas służby ze świadczeń na rzecz pana, a szlachcic miał za zadanie opiekę nad rodziną włościanina. Zgodnie z treścią uniwersału w państwie mieli być powołani dozorcy, których zadaniem było dopilnowanie wykonania postanowień dokumentu.

    Wszystkie te ulgi miały na celu rozbudzenie w chłopach świadomości narodowej, a przede wszystkim zachęcenie ich do wzięcia udziału w walkach podczas insurekcji kościuszkowskiej. Efektem było zalegalizowanie oddziałów kosynierów, którzy wsławili się już wcześniej m.in. udziałem w bitwie pod Racławicami.

    Dokument nie znosił pańszczyznami i systemu feudalnego, ale podważał fundamenty jego funkcjonowania. Akt niewiele zdążył zmienić w bieżącej sytuacji militarnej - powstanie upadło pod naporem przeważających sił wroga 16 listopada 1794 r. Uniwersał stał się jednak istotnym symbolem, do którego odwoływali się liderzy chłopskiego przebudzenia narodowego na przełomie XIX i XX w. Dość napisać, że ponad 100 lat po wydaniu aktu w Połańcu, będącym wówczas pod okupacją niemiecko-austriacką, usypany został, kopiec Kościuszki, który upamiętniał wydanie przełomowego aktu.

Przebieg posiedzenia