10. kadencja, 32. posiedzenie, 2. dzień (03-04-2025)
14. punkt porządku dziennego:
Sprawozdanie Komisji Kultury i Środków Przekazu o poselskim projekcie uchwały w 500. rocznicę Hołdu Pruskiego (druki nr 937 i 1097).
Poseł Sprawozdawca Piotr Babinetz:
Dziękuję bardzo.
Panie Marszałku! Wysoka Izbo! Pani Minister! Mam zaszczyt przedstawić sprawozdanie Komisji Kultury i Środków Przekazu o poselskim projekcie uchwały w 500. rocznicę Hołdu Pruskiego.
Projekt ten do laski marszałkowskiej skierował klub Prawo i Sprawiedliwość. Przedstawicielem wnioskodawców został poseł Bartłomiej Wróblewski. Projekt został skierowany 7 stycznia tego roku przez marszałka Sejmu do Komisji Kultury i Środków Przekazu do pierwszego czytania. Komisja kultury rozpatrzyła go na posiedzeniu w dniu 19 marca tego roku. Rozpatrzenie było bardzo wnikliwe. Zgłoszono szereg poprawek. Poprawki Biura Legislacyjnego zostały przez komisję przyjęte, ale było też wiele innych poprawek, w tym ważna poprawka pani przewodniczącej Joanny Lichockiej, dotycząca wykreślenia dotychczasowego piątego akapitu. Została ona przyjęta. Były też ciekawe poprawki posła Szymona Giżyńskiego, ale w toku dyskusji, może w związku z tym, że były jakieś rozbieżności co do szczegółów tych poprawek, nie zostały one przyjęte. Ostatecznie projekt uchwały został przyjęty bez głosowania, przez aklamację przez całą komisję kultury.
Ponieważ w komisji odbyła się ciekawa dyskusja, warto przypomnieć pewne wątki z ówczesnej historii Rzeczypospolitej i pokazać szersze tło, które poprzedzało hołd pruski. Bezsprzecznie okres od 1466 r., od pokonania Krzyżaków przez króla Kazimierza Jagiellończyka i pokoju toruńskiego, do 1648 r., czyli do buntu Chmielnickiego i następnie potopu moskiewsko-szwedzkiego, to okres prawie 200 lat świetności Rzeczypospolitej. Mieliśmy wtedy do czynienia z wielkością polityczną i militarną, rozwojem demokracji szlacheckiej, parlamentaryzmu, wolności, ale też z wielkością gospodarczą, kulturalną i naukową ówczesnej Polski. Jeśli chodzi o okres wcześniejszy, za Kazimierza Jagiellończyka, to wymienię właśnie pokój toruński w 1466 r., potem w związku z tym dostęp Korony do Bałtyku, przejęcie Prus Królewskich, ale też następne wydarzenia, czyli pozyskanie przez Kazimierza Jagiellończyka dla swojego syna Władysława Królestwa Czech, następnie Królestwa Węgier, tym samym Chorwacji i dostępu do Adriatyku. Było jedno niepowodzenie: utrata w 1478 r. lenna w postaci Nowogrodu Wielkiego niestety na rzecz Rusi Moskiewskiej. Ale generalnie był to okres wielkiego rozwoju Rzeczypospolitej właśnie w czasach Kazimierza Jagiellończyka.
Potem jednak był okres trochę trudniejszy w czasach rządów Jana Olbrachta, Aleksandra Jagiellończyka i początku rządów Zygmunta Starego. W 1497 r. utraciliśmy Mołdawię jako lenno Polski i po części dostęp do Morza Czarnego, choć jeszcze niezupełnie. Toczyły się wojny litewsko-moskiewskie, w których Moskwa była stroną atakującą. I mimo że w 1514 r. doszło do wielkiego zwycięstwa hetmana Konstantego Ostrogskiego nad Moskalami pod Orszą - można powiedzieć, że to był okres litewsko-białoruskiego i polskiego braterstwa broni - to w tym samym 1514 r. utraciliśmy Smoleńsk na rzecz Moskali. Tego właśnie dotyczy obraz Matejki pt. ˝Stańczyk˝. Ten Stańczyk na obrazie Matejki jest zamyślony właśnie ze względu na utratę Smoleńska. W tym czasie były także najazdy tatarskie inspirowane przez Moskwę, które m.in. dotarły nawet do Lublina. I wreszcie najważniejsze: od 1517 r. istniał sojusz Wielkiego Księstwa Moskiewskiego z zakonem krzyżackim Hohenzollerna przeciwko państwu polskiemu czy polsko-litewskiemu, wzmocniony poparciem elektora brandenburskiego. To było i wsparcie finansowe, i wsparcie zbrojne. Były też kolejne ataki moskiewskie: pod Połockiem odparty przez Jerzego Radziwiłła i następnie pod Wilnem, co znaczy, że te moskiewskie oddziały docierały pod Wilno, ale też kolejne najazdy i spór o sukcesję po Świętym Cesarstwie Rzymskim. Jednym z kandydatów był Zygmunt Stary. Zwyciężył Karol Habsburg. I rozpoczęła się wojna krzyżacko-polska z wielkim wsparciem finansowym Moskwy dla Albrechta Hohenzollerna i z kilkunastotysięcznymi posiłkami zbrojnymi z Zachodu, przede wszystkim z Niemiec. Czyli w pewnym sensie mieliśmy to, co nieraz później działo się w polskiej historii: atak ze strony i Moskwy, i Berlina. Natomiast z drugiej strony było z kolei wsparcie miast Prus: Gdańska, Elbląga i Torunia dla Polski.
Kolejny problem to przejęcie władzy w Imperium Osmańskim przez Sulejmana Wspaniałego, który skierował na południową i środkową Europę ekspansję turecką. I jeszcze przejście znacznej części miast pruskich na luteranizm, bunt Gdańska przeciwko Polsce. Mimo wszystko w tej sytuacji ukazała się wielkość Rzeczypospolitej, dlatego że Zygmunt Stary i Polacy wraz z Litwinami potrafili wtedy rozbić sojusz moskiewsko-tatarski, skierować Tatarów do podjazdów, do ataków na Moskwę, rozbić sojusz moskiewsko-krzyżacki i w toku tej wojny krzyżacko-polskiej doprowadzić do korzystnego dla Polski rozejmu. Następnie Polska zawarła sojusz z Francją.
Stała się jednak jedna rzecz niekorzystna. Karol Habsburg pobił Francję w bitwie pod Pawią z początkiem 1525 r. W tym momencie zakon krzyżacki miał wielkie poparcie właśnie cesarza Karola, ówcześnie najpotężniejszego władcy w Europie, nie tylko zresztą w Europie. Większość kontynentalnej Europy Zachodniej do niego należała. Miał też wsparcie ze strony papiestwa. Wiemy też, że rok później zginął w bitwie pod Mohaczem Ludwik Jagiellończyk i Jagiellonowie utracili Węgry i Czechy. W tej sytuacji Zygmunt Stary uzyskał jednak ważną rzecz. Doprowadził do traktatu krakowskiego i hołdu pruskiego - to były 8 i 10 kwietnia 1525 r. - w efekcie czego Albrecht Hohenzollern został księciem w Prusach, a król polski Zygmunt Stary - księciem całych Prus, czyli jego przełożonym. Doszło też do sekularyzacji zakonu. Prusy Książęce zostały lennem Polski, a linia elektorska Hohenzollernów została wykluczona z dziedziczenia po wygaśnięciu linii Albrechta i jego braci w Prusach Książęcych. Prusy Książęce po wygaśnięciu tej linii miały przypaść bezpośrednio Królestwu Polskiemu. Polska uzyskała też znaczący wpływ na sądownictwo w Prusach Książęcych.
Warto też dodać, że w tym czasie na rzecz Polski działali wybitni ludzie, m.in. z Gdańska Jan Dantyszek i związany z Fromborkiem, Toruniem i Olsztynem Mikołaj Kopernik. Tak że biorąc pod uwagę sytuację, która była u początków rządów Zygmunta Starego, to sprzymierzenie się, koalicję wielu wrogów przeciwko Polsce, Zygmunt Stary po pierwsze, odparł tych wszystkich wrogów, a po drugie, doprowadził do triumfu, jakim był hołd pruski, triumfu o wielkiej wymowie ideowej, pokazującego pewną tradycję i siłę Rzeczypospolitej. Niezależnie od tego, co się wydarzyło później, nie można tego w żaden sposób łączyć z ówczesnymi decyzjami i ówczesnym sukcesem Zygmunta Starego.
I cóż, może jeszcze na koniec przedstawię ten projekt uchwały:
˝Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej w sprawie upamiętnienia Hołdu Pruskiego w jego 500. rocznicę
10 kwietnia 2025 roku mija 500 lat od chwili, gdy ostatni wielki mistrz zakonu krzyżackiego Albrecht Hohenzollern złożył hołd lenny królowi polskiemu Zygmuntowi I Staremu. Wydarzenie to oznaczało kres istnienia państwa zakonnego i powstanie tak zwanych Prus Książęcych, czyli księstwa, które jako lenno było odtąd podległe Królestwu Polskiemu.
Krzyżacy, sprowadzeni na ziemię chełmińską w XIII wieku z inicjatywy polskiego księcia Konrada Mazowieckiego, w ciągu niewielu lat umocnili się nad Bałtykiem i opanowali ziemie pogańskich plemion: Prusów i Jaćwingów. Utworzywszy własne, silne państwo, wystąpili zbrojnie przeciwko Królestwu Polskiemu. Zagarnęli Pomorze Gdańskie i najechali ziemie pograniczne, a także zawarli sojusze z mocarstwami, które pragnęły podporządkować sobie państwo polskie lub je zająć.
Dążeniom tym przeciwstawiali się kolejni władcy polscy: Władysław Łokietek, Kazimierz Wielki, Władysław Jagiełło, Kazimierz Jagiellończyk, Jan Olbracht i wreszcie Zygmunt Stary. Głównymi sprzymierzeńcami Królestwa Polskiego okazali się sami mieszkańcy państwa krzyżackiego, pragnący cieszyć się podobnymi swobodami co poddani królów polskich. To właśnie dzięki inicjatywie stanów pruskich zakon krzyżacki został pokonany podczas wojny trzynastoletniej, a Pomorze Gdańskie wróciło do Polski wraz z Powiślem z Malborkiem i Elblągiem, z ziemią chełmińską oraz Warmią, zaś Prusy zakonne stały się polskim lennem.
Mimo formalnej podległości królom polskim mistrzowie zakonu nadal prowadzili politykę wrogą wobec Królestwa Polskiego. Dopiero w roku 1525 wielki mistrz Albrecht Hohenzollern zdecydował się na trwały związek lenny z Królestwem Polskim za cenę zgody na sekularyzację ziem zakonnych. W roku 1525, po podpisaniu traktatu w Krakowie, dawne państwo zakonne stało się dziedzicznym księstwem Prus, zwanym odtąd Prusami Książęcymi i stanowiącym lenno królów polskich.
W 500. rocznicę Hołdu Pruskiego Sejm Rzeczypospolitej Polskiej upamiętnia to wydarzenie, podkreślając wielkość polityki Królestwa Polskiego, które zwyciężyło zakon krzyżacki˝.
Komisja Kultury i Środków Przekazu wnosi, aby Wysoki Sejm raczył uchwalić powyższy projekt uchwały. Dziękuję bardzo. (Oklaski)
Przebieg posiedzenia