10. kadencja, 34. posiedzenie, 2. dzień (08-05-2025)

10. punkt porządku dziennego:

Pierwsze czytanie poselskiego projektu ustawy o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego (druk nr 1131).

Poseł Barbara Dolniak:

    Szanowna Pani Marszałek! Wysoka Izbo! Państwo jest zobowiązane chronić swoich obywateli i dlatego wśród środków zapobiegawczych znajduje się tymczasowe aresztowanie. Sprawca, który dopuszcza się przestępstwa wywołującego głębokie społeczne oburzenie, kierując się szczególnie nagannymi motywacjami, który mataczy, unika odpowiedzialności, który jest niebezpieczny dla społeczeństwa, musi być izolowany. To właśnie dla takich sytuacji, jak przedstawiłam przed chwilą, przewidziany został środek w postaci tymczasowego aresztowania, ale to, że środek jest potrzebny, nie oznacza, że można go stosować dowolnie. Należy odróżnić sytuacje skrajne od codziennej praktyki, w której tymczasowe aresztowanie bywa nadużywane bez realnego ryzyka matactwa, ucieczki czy zagrożenia dla społeczeństwa. Temu właśnie służy przedmiotowy projekt. Służy doprecyzowaniu zasad stosowania aresztu tymczasowego, tak by stał się narzędziem sprawiedliwości.

    O tym, że nadużywanie tymczasowego aresztowania stanowi systemowy problem polskiego wymiaru sprawiedliwości, mówią statystyki. Do 2016 r. można było zaobserwować tendencję spadkową w liczbie aresztowań, kiedy to w 2015 r. w aresztach przebywało średnio ok. 4 tys. osób. Potem ta liczba zaczęła rosnąć. W 2017 r. odnotowano wzrost liczby tymczasowych aresztowań o ok. 3 tys. w stosunku do liczby z 2015 r. Od 2019 r. średnia liczba tymczasowo aresztowanych przekroczyła 8 tys.

    Oczywistą przyczyną wzrostu liczby i długości tymczasowych aresztowań w Polsce jest znaczny wzrost liczby wniosków prokuratorskich o zastosowanie tego środka. A jaka była tego przyczyna? Ze wzrostem tym mamy do czynienia od 2016 r., a więc od ponownego połączenia urzędów ministra sprawiedliwości i prokuratora generalnego. Eksperci Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka wzrost ten wiążą z podporządkowaniem prokuratury czynnemu politykowi rządzącej większości. Ich zdaniem polityka aresztowa była środkiem sprawowania władzy. Sędziowie byli niechętni do przeciwstawiania się prokuratorze z powodu ograniczenia niezależności sądownictwa. Nie wstrzymywano się nawet przed wszczynaniem postępowań wyjaśniających i dyscyplinarnych, odsuwaniem od orzekania sędziów, którzy nie uwzględniali wniosku prokuratury albo uchylili areszt.

    Pojawia się też kwestia długotrwałości izolacji podejrzanych w postępowaniu przygotowawczym, czyli jeszcze przed wniesieniem aktu oskarżenia. Liczba tymczasowo aresztowanych na tym etapie przez okres powyżej 2 lat wzrosła w okresie od 2014 r. do 2022 r. dwudziestopięciokrotnie. Czy przez ten czas wzrosła przestępczość? Nie. Wzrosła natomiast skala niekontrolowanego stosowania izolacji. I nie mówimy tutaj o subiektywnych opiniach. Europejski Trybunał Praw Człowieka wielokrotnie potwierdzał, że Polska narusza prawo oskarżonych poprzez nadużywanie tymczasowego aresztowania. Przegrywaliśmy sprawy przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka, co zobowiązywało państwo polskie do zapłacenia odszkodowania. W latach 2015-2020 odszkodowanie za niesłuszne zatrzymanie lub tymczasowe aresztowanie otrzymały 553 osoby, a zadośćuczynienie otrzymało 1199 osób. W sumie pochłonęło to 79 mln zł z budżetu państwa.

    Zmiany przewidziane w przedmiotowym projekcie mają na celu wprowadzenie większej transparentności w procesie decyzyjnym dotyczącym aresztowania. Rozwiązania w zakresie tymczasowego aresztowania przedstawione w projekcie zostały oparte na projekcie przygotowanym przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Karnego oraz na projekcie zmian Kodeksu postępowania karnego przygotowanym przez Ministerstwo Sprawiedliwości.

    Proponowane zmiany mają zabezpieczyć obywateli przed nadużywaniem władzy oraz zwiększyć kontrolę społeczną nad działaniami wymiaru sprawiedliwości. Projekt ma na celu dostosowanie procedur karnych do standardów konstytucyjnych i europejskich, w tym rozwinięcie standardu unijnego wynikającego z dyrektywy Parlamentu Europejskiego z 2012 r. w sprawie prawa do informacji o postępowaniu karnym, jak i standardu strasburskiego w zakresie dostępu obrony do materiałów postępowania w związku ze stosowaniem tymczasowego aresztowania.

    Co proponujemy? Po pierwsze, wzmocnienie prawa do obrony. Dziś podejrzany ani jego obrońcy często nie mają dostępu do kluczowych materiałów, które uzasadniają jego izolację. To jak walka z niewidzialnym przeciwnikiem. Wprowadzamy obowiązek udostępnienia akt postępowania w zakresie, w jakim stanowiły one podstawę wniosku o areszt.

    Jawność dowodów. Nie można aresztować człowieka na podstawie dowodów, których on ani jego obrońca nie mogą nawet zobaczyć. Dlatego proponujemy, by podstawą aresztu mogły być tylko ustalenia poczynione na podstawie dowodów jawnych dla oskarżonego i jego obrońcy.

    Zakaz aresztowania za drobne przestępstwa. Dziś w Polsce można aresztować kogoś nawet za czyn zagrożony karą do 2 lat więzienia. Proponujemy, by nie można było stosować tymczasowego aresztowania, jeżeli przestępstwo zagrożone jest karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 2 lat.

    Koniec z bezterminowym aresztem za samą surowość kary. Obecnie samo zagrożenie surową karą jest podstawą do aresztu. W praktyce oznacza to, że ktoś może być izolowany przez długie miesiące tylko dlatego, że grozi mu wysoka kara, niezależnie od tego, czy faktycznie chce utrudniać postępowanie. Proponujemy przesunięcie samodzielnej przesłanki surowości kary na wyższy próg. Proponujemy zmianę. Przesłanka surowości kary będzie mogła być brana pod uwagę tylko w sytuacji, gdy będzie groziła kara co najmniej 10 lat więzienia lub gdy sąd I instancji wymierzył już karę co najmniej 3 lat więzienia. Decyzja o zastosowaniu aresztu w tym przypadku już nie będzie mogła być podejmowana automatycznie. Trzeba będzie rozważyć, czy obok grożącej kary występuje w danym przypadku uzasadniona obawa utrudniania prawidłowego toku postępowania.

    Koniec z blokowaniem decyzji sądu przez prokuratora. Dziś prokurator może sprzeciwić się decyzji sądu o zmianie aresztu na tymczasowe poręczenie majątkowe. Oznacza to, że podejrzany pozostaje w areszcie, mimo że sąd uznał, że nie jest to konieczne. To zaprzeczenie zasady równości stron w procesie i proponujemy, by to wyłącznie sąd miał ostatnie słowo w tej kwestii.

    Likwidacja zdalnych posiedzeń aresztowych. Izolacja człowieka to najpoważniejsza ingerencja w wolność przed skazaniem. Aresztowanej osoby nie można traktować jak uczestnika wideokonferencji. Proponujemy likwidację zdalnych posiedzeń aresztowych, aby podejrzany mógł osobiście uczestniczyć w posiedzeniu, które decyduje o jego losie.

    Sąd będzie oceniał sprawność postępowania. Nie może być tak, że ktoś siedzi w areszcie, a śledztwo się ślimaczy. Jeżeli sąd uzna, że postępowanie przygotowawcze jest źle prowadzone lub nieefektywne, będzie miał pełne prawo odmówić przedłużenia aresztu. Dlaczego te zmiany są takie ważne? Bo nadużywanie tymczasowego aresztowania to nie tylko problem jednostek. To problem systemowy, który godzi w fundamenty państwa prawa. Prawo do obrony to nie przywilej, to podstawowa zasada demokracji. Przepisy, które dziś obowiązują, prowadzą do nadużyć, za które płacimy my wszyscy, nie tylko wizerunkowo, ale i finansowo. Proponujemy rozsądną korektę prawa, która przywróci równowagę między skutecznością wymiaru sprawiedliwości a prawami obywatelskimi.

    Szanowni Państwo! Nie ma demokracji bez praworządności. Nie ma praworządności bez rzetelnego procesu. I wreszcie nie ma rzetelnego procesu, jeżeli tymczasowe aresztowanie jest nadużywane. Przypomnę, że przedmiotowy projekt został przygotowany w oparciu o rozwiązania przygotowane przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Karnego oraz projekt zmian przygotowywany przez Ministerstwo Sprawiedliwości. Projekt ten ma na celu z jednej strony chronić społeczeństwo przed niebezpiecznym sprawcą, przed sprawcą, który próbuje uniknąć odpowiedzialności, a z drugiej strony zapewnić prawidłowe standardy stosowania tymczasowego aresztowania.

    W tej chwili w pracach Komisji Nadzwyczajnej do spraw zmian w kodyfikacjach znajdują się już dwa projekty. Jeden jest przygotowany przez Klub Poselski Konfederacja, a drugi - przez Polskę 2050. Mam nadzieję, że w dyskusji przed tą komisją uda nam się wypracować właściwe rozwiązanie, które usytuuje tymczasowe aresztowanie na właściwym miejscu. Z jednej strony zapewni ochronę obywatelom przed sprawcą, a z drugiej zagwarantuje przestrzeganie równości wobec prawa. Zapraszam państwa do uczestniczenia w posiedzeniu komisji, a także podkomisji, by we wspólnej dyskusji wypracować rozwiązania, które ostatecznie zostaną uchwalone, bo właściwe zapisy dotyczące tymczasowego aresztowania zawarte w Kodeksie postępowania karnego mają służyć nam, obywatelom. Dziękuję. (Oklaski)

    (Przewodnictwo w obradach obejmuje wicemarszałek Sejmu Włodzimierz Czarzasty)

Przebieg posiedzenia