10. kadencja, 42. posiedzenie, 1. dzień (07-10-2025)
8. punkt porządku dziennego:
Informacja o działalności Rzecznika Praw Obywatelskich oraz o stanie przestrzegania wolności i praw człowieka i obywatela w roku 2024 wraz ze sprawozdaniem Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka (druki nr 1462 i 1719).
Rzecznik Praw Obywatelskich Marcin Wiącek:
Szanowna Pani Marszałek! Wysoki Sejmie! Chciałbym przedstawić podstawowe zagadnienia, jakie objęte są informacją o działalności rzecznika praw obywatelskich w 2024 r., wraz z informacją o stanie przestrzegania wolności i praw człowieka.
Zacznę od kilku danych liczbowych. Głównym zadaniem rzecznika praw obywatelskich jest rozpoznawanie wniosków od obywateli. W 2024 r. wpłynęło ich ok. 78 tys. Ponadto pracownicy biura rzecznika odbyli ponad 31 tys. rozmów telefonicznych i przyjęli ponad 2 tys. interesantów. Rozpatrzono ok. 33 tys. spraw. W ok. połowie poprzestaliśmy na przedstawieniu informacji o przysługujących środkach działania. Do prowadzenia podjęto ok. 12 tys. spraw. Zgodnie z ustawą o rzeczniku praw obywatelskich rzecznik w zależności od specyfiki sprawy przedstawia wystąpienia problemowe, w szczególności dotyczące potrzeby zmiany prawa. Takich wystąpień było 269.
Korzystamy też ze środków procesowych, takich jak wnoszona do Sądu Najwyższego skarga nadzwyczajna, kasacja, skarga kasacyjna, skargi i skargi kasacyjne wnoszone do sądów administracyjnych. Rzecznik może również przystąpić do postępowania cywilnego, administracyjnego i przed Trybunałem Konstytucyjnym, a także skierować do Sądu Najwyższego lub Naczelnego Sądu Administracyjnego wniosek o wydanie uchwały wyjaśniającej rozbieżności w orzecznictwie sądowym. Dokładne dane liczbowe zostały przedstawione w informacji rocznej w druku sejmowym. Chciałbym podkreślić, że w znakomitej większości przypadków sądy uwzględniają stanowisko rzecznika. Jeśli chodzi o postulaty zmiany prawa, to najczęściej adresaci naszych wystąpień również podzielają nasze poglądy i przedstawiają obszerne odpowiedzi na wystąpienia.
Rzecznik praw obywatelskich wykonuje również zadania wynikające z ustaw lub prawa międzynarodowego. W szczególności chodzi o pełnienie funkcji Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur. Polega ona na wizytowaniu miejsc pozbawienia wolności. W ubiegłym roku odbyło się 113 wizytacji. Moi współpracownicy prowadzili także szkolenia dla DPS-ów, Straży Granicznej i Służby Więziennej. Ponadto regularnie odbywają się spotkania moich współpracowników z przedstawicielami Ministerstwa Sprawiedliwości i Służby Więziennej.
Kolejną funkcją rzecznika jest funkcja tzw. organu równościowego. Wpłynęło do nas ponad 700 skarg na naruszenie zakazu dyskryminacji. Większość dotyczyła dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność. Prowadzimy też badania dotyczące dyskryminacji. W 2024 r. zostały udostępnione wyniki badań dotyczących zjawiska luki płacowej, a także niepokojącego zjawiska, jakim jest molestowanie, którego ofiarami są osoby uprawiające sport.
Rzecznik Praw Obywatelskich jest też organem monitorującym wdrażanie Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych. W pełnieniu tej funkcji wspiera mnie pełnomocniczka, a także Rada Osób z Niepełnosprawnościami oraz Komisja Ekspertów ds. Osób Głuchych. (Gwar na sali)
Wicemarszałek Dorota Niedziela:
Momencik, panie rzeczniku.
Bardzo państwa proszę o przeniesienie dyskusji do kuluarów, dobrze? Dziękuję.
Bardzo proszę.
Rzecznik Praw Obywatelskich Marcin Wiącek:
Dodam, że w 2024 r. udostępniliśmy wyniki badań dotyczących dwóch niezwykle istotnych problemów, jakimi są przestrzeganie praw dzieci z niepełnosprawnościami w procesie edukacji, a także realizacja przez samorządy obowiązku dowozu uczniów z niepełnosprawnościami do placówek edukacyjnych. Ponadto w całej Polsce prowadzimy szkolenia dotyczące dostępności we współpracy z Państwowym Funduszem Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Przed każdymi wyborami badamy także, czy lokale wyborcze są odpowiednio dostosowane do potrzeb osób z niepełnosprawnościami.
Szczególną uwagę poświęcamy prawom osób starszych. Przy Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich działa komisja ekspertów do spraw seniorów. Opublikowaliśmy też wyniki badań dotyczących dostępności usług społecznych w gminach wiejskich. Regularnie w naszym biurze odbywają się konferencje poświęcone problemom osób dotkniętych chorobami otępiennymi. Wspólnie z Policją przeprowadziliśmy też kampanię dotyczącą zaginięć osób starszych. Od 25 grudnia 2024 r. rzecznik praw obywatelskich pełni również funkcję organu przyjmującego zgłoszenia zewnętrzne sygnalistów.
Chciałbym podkreślić, że z Biurem Rzecznika Praw Obywatelskich współpracuje ponad setka wybitnych ekspertów, którzy dzielą się z nami swoimi uwagami dotyczącymi przestrzegania praw człowieka w wielu dziedzinach życia. Poza komisjami, które już wymieniłem, chciałbym wskazać na Komisję Ekspertów ds. Przeciwdziałania Bezdomności, Komisję Ekspertów ds. Zdrowia, Komisję Ekspertów ds. Ochrony Zdrowia Psychicznego, Komisję Ekspertów Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur, a także Komisję Ekspertów ds. Klimatu i Przestrzeni.
Szanowni Państwo! Przejdę teraz do uwag dotyczących stanu przestrzegania wolności i praw człowieka w 2024 r. Jednocześnie bardzo proszę o wyrozumiałość, gdyż ze względu na ramy czasowe mogę powiedzieć jedynie syntetycznie o kilku kwestiach. Najważniejszym problemem z punktu widzenia ochrony praw człowieka w Polsce jest w tej chwili kryzys władzy sądowniczej. Mówię o tym z tej mównicy każdego roku. Jeśli chodzi o sądy, to kryzys ten jest wynikiem zmian, jakie rozpoczęły się w 2017 r. nowelizacją ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa. W przypadku Trybunału Konstytucyjnego chodzi oczywiście o dopuszczenie do orzekania trzech sędziów wybranych w 2015 r. na obsadzone już miejsca. Konieczne jest wykonanie w drodze ustawodawczej wyroków Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej.
Brak odpowiednich ustaw prowadzi do tego, że w przestrzeni publicznej funkcjonują skrajnie różne interpretacje tego, jakie są skutki prawne wyroków europejskich trybunałów: od poglądów wskazujących na rzekomą niekonstytucyjność i bezskuteczność orzecznictwa europejskiego do poglądów, które uznają za nieważne powołania sędziowskie, orzeczenia sądów czy kwestionują istnienie organu państwa, jakim jest Trybunał Konstytucyjny. Żadne z tych podejść nie znajduje w moim przekonaniu uzasadnienia prawnego. Jednak tutaj nie chodzi o spory akademickie. Obywatel nie jest dzisiaj pewien, czy wyrok wydany w jego sprawie to jest rzeczywiście wyrok sądu i czy nie zostanie kiedyś przez kogoś uznany za wyrok nieistniejący. Obywatel, gdy słyszy o korzystnym dla siebie orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego, nie wie, czy zmieni ono w jakikolwiek sposób jego sytuację, bo orzeczenia nie są publikowane, a sądy bardzo różnie podchodzą do stosowania niepublikowanych orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego. Sytuacji takiej nie da się określić inaczej niż jako chaos. Chaos ten uderza w fundament państwa prawa, jakim powinno być zaufanie obywateli do treści prawa i do władzy sądowniczej. Uzdrowienie tej sytuacji wymaga wykonania orzeczeń trybunałów europejskich.
Drugi problem, o którym chciałbym powiedzieć, to to, że z uwagi na specyfikę czasów, w jakich żyjemy, wiele ograniczeń praw człowieka jest związanych z ochroną bezpieczeństwa państwa. To jest oczywiste. Niekiedy jednak ograniczenia wprowadzane przez władze idą zbyt daleko i są nadmierne względem zakładanych celów. Powiem o kilku kwestiach. Regulacje prawne związane z trwającym od 2021 r. kryzysem na granicy polsko-białoruskiej naruszają standardy konstytucyjne i prawo międzynarodowe. Chodzi o nieskrępowaną możliwość zawrócenia do Białorusi każdego cudzoziemca, który nielegalnie przekroczył granicę, bez jakiejkolwiek procedury, na podstawie rozporządzenia. W ubiegłym roku uchwalono też ustawę, która znacząco rozszerzyła możliwość stosowania broni palnej na terenie przygranicznym, i jednocześnie wprowadzono wyjątki od zasady ponoszenia odpowiedzialności karnej za spowodowanie śmierci człowieka. To jest ustawa niezgodna z konstytucyjną zasadą ochrony prawa do życia.
Niniejsza informacja dotyczy roku 2024, jednak muszę wspomnieć o uchwalonej w tym roku ustawie o tzw. zawieszeniu prawa do azylu. To jest ustawa niekonstytucyjna i niezgodna z międzynarodowymi zobowiązaniami Polski. Szanowni państwo, chciałbym zastrzec, że nie chodzi mi o to, iż państwo nie ma prawa zabezpieczyć swoich granic przed atakami i wojną hybrydową, której elementem jest instrumentalizacja migracji. Nie można jednak zapominać w tym wszystkim o godności człowieka i ludziach, którzy poszukując ochrony przed prześladowaniami, są bezwzględnie wykorzystywani przez białoruski reżim. Tacy ludzie też pojawiają się w przygranicznych lasach, a demokratyczne państwo jest obowiązane im pomóc, jeśli są uprawnieni do ochrony międzynarodowej.
Wysoki Sejmie! Mówiąc o bezpieczeństwie państwa, muszę też wspomnieć o niezmienionych od lat przepisach dotyczących kontroli operacyjnej, tj. niejawnych form ingerencji Policji i innych służb w prawo do prywatności i tajemnicę komunikowania się. Niewykonane są orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, także Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, zwłaszcza wyrok z 28 maja 2024 r. w sprawie Pietrzak, Bychawska-Siniarska i inni przeciwko Polsce. Inwigilowanie obywateli przez służby jest możliwe w zasadzie bez żadnych ograniczeń, a kontrola sądowa jest iluzoryczna.
Trzecim zagadnieniem, o którym chciałbym powiedzieć, są prawa osób pozbawionych wolności. Mam na myśli osoby zatrzymane, tymczasowo aresztowane i odbywające kary pozbawienia wolności. Brakuje przepisów zapewniających humanitarne traktowanie osób zatrzymanych w okresie, w którym osoby takie pozostają w dyspozycji Policji czy innych służb lub prokuratury. Chodzi o takie kwestie jak zapewnienie posiłku i przerw na odpoczynek w czasie czynności procesowych czy zasady stosowania kajdanek. Szczególnie niepokojące są przypadki nieuzasadnionego stosowania tzw. kajdanek zespolonych. Brakuje gwarancji, że osoba zatrzymana ma prawo do obrońcy przed pierwszym przesłuchaniem. Każde przesłuchanie powinno odbywać się w pokoju monitorowanym i być rejestrowane. Każda osoba zatrzymana powinna być poddana badaniu lekarskiemu, które powinno być właściwie udokumentowane. Nie są dostatecznie uregulowane zasady traktowania osób w pomieszczeniach dla osób zatrzymanych. Przykładowo nie powinno dochodzić do przeszukań kobiet przez funkcjonariuszy mężczyzn. Gdy chodzi o tymczasowe aresztowanie, to utrzymuje się stan niekonstytucyjności prawa, zwłaszcza podstaw prawnych stosowania tego środka, a także przedłużania aresztu. I tutaj też niewykonane są orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.
W roku sprawozdawczym obserwowaliśmy wiele kontrowersji i sporów dotyczących zatrzymań i aresztowań. Zastrzegam, że Rzecznik Praw Obywatelskich nie ma kompetencji do formułowania ocen co do zasadności zatrzymania czy aresztowania. Natomiast być może części tych sporów można by było uniknąć, gdyby doszło do uchwalenia postulowanej od lat ustawy uwalniającej prokuraturę spod nadzoru ministra sprawiedliwości będącego prokuratorem generalnym. W takiej ustawie należałoby też rozstrzygnąć problem umocowania prokuratora krajowego, gdyż ubiegłoroczna zmiana piastuna tego urzędu odbyła się w sposób dyskusyjny, jeśli chodzi o podstawę prawną.
W 2024 r. wiele interwencji Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczyło więźniów, gdyż od więźniów otrzymujemy tysiące skarg. Odnotowujemy zmiany pozytywne. Część wystąpień została zrealizowana lub otrzymaliśmy deklarację o woli ich realizacji.
Wysoki Sejmie! Szanowni Państwo! Zbliżając się do końca, zasygnalizuję kilka innych problemów, których rozwiązanie wymaga zmian prawodawczych. Konieczna jest zmiana ustawy o radiofonii i telewizji w zakresie odnoszącym się do powoływania organów zarządzających mediami publicznymi. Obecny stan prawny nie gwarantuje niezależności mediów publicznych od władzy politycznej.
Należy wykonać orzeczenia Europejskiego Trybunału Praw Człowieka nakazujące wprowadzenie rozwiązań instytucjonalnych dla par osób tej samej płci, w szczególności orzeczenie Przybyszewska przeciwko Polsce.
W licznych pismach do rzecznika praw obywatelskich obywatele o niskich dochodach skarżą się na brak dostępu do mieszkań. W gminach tworzone są długie listy osób oczekujących na otrzymanie lokalu z zasobów komunalnych, a poza tym wiele gmin nie posiada wystarczającego zasobu takich mieszkań.
Przemyślenia wymaga system świadczeń socjalnych najuboższych. Zbyt niskie kryteria dochodowe, nieuwzględniające inflacji i wzrostu kosztów utrzymania, powodują, że wiele rodzin pozostaje poza systemem wsparcia.
Z punktu widzenia ochrony praw dzieci niepokojący jest brak dostępności pieczy zastępczej. Wiele orzeczeń sądów opiekuńczych jest niewykonanych z powodu braku wolnych miejsc. Szczególnym problemem jest piecza dla dzieci uchodźczych. Tego dotyczyło moje wystąpienie wspólnie z panią rzeczniczką praw dziecka.
Powinna zmienić się filozofia podejścia państwa do osób z niepełnosprawnościami. Konieczne jest uchwalenie ustawy o asystencji osobistej, dopełniającej obowiązującą od 1,5 roku ustawę o świadczeniu wspierającym. Trzeba też uchwalić ustawę znoszącą instytucję ubezwłasnowolnienia i wprowadzającą system wspieranego podejmowania decyzji. Proces prawodawczy powinien zapewniać jak najszerszy udział przedstawicieli środowisk osób z niepełnosprawnościami.
Wysoki Sejmie! Szanowni Państwo! Poza tym, co powiedziałem, w informacji rocznej, jaką państwo otrzymali, znajduje się wiele postulatów dotyczących systemu ochrony zdrowia, w tym zdrowia psychicznego, dostępu do leków, opieki lekarskiej, ginekologicznej, okołoporodowej, a także praw podatników, pracowników, konsumentów, w tym kredytobiorców, pasażerów, osób oszukanych przez nieuczciwe podmioty działające na rynkach finansowych, najemców lokali, rolników, przedsiębiorców, a także żołnierzy i funkcjonariuszy.
Szczególną uwagę zwracamy na prawa osób bezdomnych, osób wychodzących z zależnień, osób wymagających opieki hospicyjnej i paliatywnej. Przedstawiamy także postulaty służące ochronie klimatu i środowiska, w szczególności komisja ekspertów przygotowała projekt założeń ustawy o przestrzeni, który przekazaliśmy do właściwych ministerstw.
Wysoki Sejmie! Szanowni Państwo! Na zakończenie chciałbym zaapelować do państwa parlamentarzystów o lekturę i analizę informacji rocznej, w której znajduje się wiele propozycji legislacyjnych. Skuteczna ochrona wolności i praw człowieka nie jest możliwa bez zmian na poziomie ustawodawczym. Ja i moi współpracownicy jesteśmy do dyspozycji, jeżeli tylko po stronie parlamentu pojawi się taka wola. Dziękuję za uwagę. (Oklaski)
Przebieg posiedzenia