10. kadencja, 8. posiedzenie, 2. dzień (21-03-2024)

10. punkt porządku dziennego:

Informacja o działalności Rzecznika Praw Dziecka w 2023 roku oraz uwagi o stanie przestrzegania praw dziecka w Polsce wraz ze sprawozdaniem Komisji Edukacji, Nauki i Młodzieży oraz Komisji Polityki Społecznej i Rodziny (druki nr 158 i 264).

Rzecznik Praw Dziecka Monika Horna-Cieślak:

    Szanowna Pani Marszałkini! Wysoka Izbo! Bardzo serdecznie dziękuję za możliwość zabrania głosu i bardzo dziękuję za możliwość przedstawienia sprawozdania rzecznika praw dziecka za 2023 r. wraz z informacją o tym, jak wygląda stan przestrzegania praw dziecka w Polsce.

    Tak jak państwo wiecie, rzecznikiem praw dziecka zostałam w grudniu 2023 r. Nie piastowałam w 2023 r. urzędu rzecznika praw dziecka, więc w dniu dzisiejszym będę przedstawiać sprawozdanie, które zostało sporządzone przez mojego poprzednika. Jeżeli będą jakieś pytania dotyczące urzędu, które nie zostały zawarte w sprawozdaniu, to oczywiście na nie odpowiem.

    Jeżeli mówimy o działalności rzecznika praw dziecka w 2023 r., to w Biurze Rzecznika Praw Dziecka funkcjonują zespoły, które zajmują się tematyką ochrony dzieci. Przede wszystkim są zespoły ds. ochrony małoletnich, jeżeli mówimy o aspekcie międzynarodowym, o ochronie dzieci w edukacji o ochronie dzieci w sprawach rodzinnych i opiekuńczych. Biuro Rzecznika Praw Dziecka zajmuje się także tematyką przestępczości wobec dzieci, a także sytuacjami dotyczącymi zdrowia i spraw administracyjnych, w których dzieci występują.

    Przystępując do przedstawienia działalności rzecznika praw dziecka właśnie w tych aspektach, chciałabym przekazać, że jeżeli mówimy o sprawach z aspektem międzynarodowym, w którym występowały osoby małoletnie, to do rzecznika praw dziecka wpłynęło łącznie 509 spraw indywidualnych. Co jest bardzo istotne, w przypadku wielu takich spraw rzecznik praw dziecka przystępował do postępowań sądowych, które się toczyły w sprawach osób małoletnich. Te postępowania dotyczyły przede wszystkim takich zagadnień jak rodzicielskie uprowadzenie dziecka - w taki sposób to określamy jako prawnicy. Chodzi o te wszystkie postępowania na kanwie konwencji haskiej, dotyczące sytuacji, kiedy jeden z rodziców, który mieszkał za granicą, opuszcza kraj, w którym mieszkał, i wraca do Polski razem z dzieckiem bez zgody rodzica bądź bez zgody właściwego sądu opiekuńczego. W tego typu postępowaniach rzecznik praw dziecka wnioskował przede wszystkim o to, żeby dzieci były wysłuchiwane. Wnioskował także o to, żeby były sporządzone odpowiednie opinie biegłych, którzy by wyrazili swoje stanowisko, czy powrót do Polski bez zgody drugiego rodzica jest właściwy dla ochrony, dobra tego dziecka.

    Dużo spraw, które toczyły się w tym zespole, dotyczyło także sytuacji, w których służby danego kraju podejmowały różnego rodzaju interwencje związane z sytuacją dzieci wychowujących się np. w Niemczech czy za granicą. W tego typu sytuacjach rzecznik praw dziecka podejmował interwencję przede wszystkim w zakresie tego, czy w ogóle interwencja powinna być podejmowana. Podejmował interwencję w zakresie tego, czy dzieci np. powinny być umieszczone poza środowiskiem rodzinnym, ale także w zakresie tego, jakie warunki tam panują. Chodzi o w sytuację, kiedy dziecko nie znajduje się przy swoich rodzicach, a jest właśnie umieszczone w środowisku zastępczym, miejscu zastępczym.

    Jeżeli chodzi o działanie rzecznika, to 5 grudnia rzecznik praw dziecka wystąpił z Europejskiej Sieci Rzeczników Praw Dziecka. Europejska Sieć Rzeczników Praw Dziecka to jest instytucja międzynarodowa, w której rzecznicy praw dziecka byli zawsze, od lat. W niej są zrzeszani rzecznicy praw dziecka z różnych krajów, europejskich w szczególności. Tam rozmawia się na tematy w ogóle globalnej ochrony praw dziecka, także w Polsce. Tak że od 5 grudnia nie jesteśmy członkami tego zespołu.

    Jeżeli chodzi o działalność dotyczącą dzieci małoletnich cudzoziemców, którzy przebywają w Polsce, to szereg spraw dotyczy sytuacji dzieci ukraińskich, które przebywają w Polsce w związku z agresją Rosji. Tutaj interwencje są podejmowane zarówno w sytuacji, kiedy zgłaszają takie problemy rodzice, jak również gdy zgłaszają to same dzieci. Dzieci ukraińskie często dzwonią na telefon zaufania rzecznika praw dziecka i mówią o takich sytuacjach jak chociażby dyskryminacja w szkole czy np. problemy z uzyskaniem różnego rodzaju świadczeń. Na to uwagę zwracają chociażby sami rodzice.

    Mamy również postępowania, które mówią o tym, że małoletni cudzoziemcy, którzy są w Polsce, otrzymują informację o tym, że mają wrócić do kraju swojego pochodzenia. W tego typu sytuacjach w przypadku postępowań sądowych znowu rzecznik praw dziecka przystępował do takich postępowań i zwracał uwagę na to, aby dzieci były wysłuchiwane. Ale także zwracał uwagę na to, żeby była sporządzana opinia biegłych, którzy wyraziliby się w zakresie tego, czy powrót dziecka z Polski do kraju pochodzenia jest właściwy.

    Jeżeli chodzi o działalność w sprawach dotyczących zdrowia i spraw społecznych, to do rzecznika praw dziecka wpłynęły w 2023 r. łącznie 922 sprawy. Sprawy socjalne dotyczą ok. 50 z tych spraw, o których państwu przed chwilką powiedziałam. Obszary działania w tym zakresie to przede wszystkim ustalenie świadczeń. Chodzi o świadczenia wychowawcze, świadczenia związane ze świadczeniem ˝Dobry start˝, świadczenie 800+. W tym zakresie rodzice proszą o wsparcie w sytuacji, kiedy takie świadczenie nie jest im przyznawane i są różnego rodzaju obiekcje, czy decyzja organów administracyjnych w tym zakresie jest właściwa.

    Sporo spraw dotyczy również ochrony zdrowia, w szczególności ochrony zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży, ale także różnego rodzaju sytuacji związanych z pobytem dzieci w placówkach leczniczych. Chodzi o hospitalizację dzieci, dostęp do ich dokumentacji medycznej, a także w ogóle o samą jakość udzielania świadczeń zdrowotnych osobom małoletnim.

    Sprawy, które wpływają do rzecznika praw dziecka, dotyczą także niepełnosprawności dzieci i młodzieży. W tym obszarze interwencje, które były podejmowane, dotyczą przede wszystkim orzekania o niepełnosprawności osób małoletnich, dowozu osób małoletnich z niepełnosprawnością do szkół, dostępu dzieci z niepełnosprawnością do miejsc rekreacji. A sami rodzice bardzo mocno zwracają uwagę na to, że cały czas nie mają zapewnionej odpowiedniej opieki wytchnieniowej, że bardzo potrzebują mieć ten czas na to, żeby mieć siły do tego, żeby zajmować się dziećmi, bo chcą tę siłę mieć.

    Jeżeli mówimy o sprawach społecznych i administracyjnych, to przede wszystkim to są sprawy, w których dzieci występują jako konsumenci, a także gros spraw dotyczy tego, jakie produkty, chociażby zabawki, są udostępniane dzieciom i czy spełniają odpowiednie atesty.

    Jeżeli mówimy o działaniach w sprawach edukacji i wychowania, to takich spraw było już 2216. Sprawy, którymi zajmował się rzecznik, to funkcjonowanie żłobków i innych miejsc opieki nad dziećmi do lat 3. W tym zakresie mamy trudności z opieką nad dziećmi, które właśnie są też niepełnosprawne i np. mają alergię pokarmową. Co jest bardzo smutne, dramatyczne i dojmujące to to, że wiele spraw dotyczy stosowania przemocy wobec dzieci, które są umieszczone właśnie w tego typu placówkach, a dzieci poniżej 3. roku życia doświadczają już przemocy.

    Jeżeli chodzi o funkcjonowanie przedszkoli, oddziałów przedszkolnych i innych form wychowania przedszkolnego dzieci i sytuacji dzieci właśnie w tego typu miejscach, to dużo zagadnień, które były w zainteresowaniu rzecznika, dotyczyło przede wszystkim braku realizowania zaleceń poradni psychologiczno-pedagogicznych. Czyli mimo że mamy orzeczenie w zakresie tego i wskazówki, jak dziecko powinno funkcjonować właśnie chociażby w przedszkolu, to tego typu informacje są ignorowane.

    Powiem o funkcjonowaniu dzieci w szkołach wszystkiego typu. Interwencje, które były podejmowane, dotyczyły znowu nierespektowania opinii psychologiczno-pedagogicznych, nierespektowania również orzeczeń, które też wskazują, w jaki sposób dzieci powinny przebywać w szkole, dodatkowo niedostatecznego zapewnienia dzieciom bezpieczeństwa, czyli wypadków w szkołach, przemocy rówieśniczej, w tym także przemocy będącej w Internecie, a także gros spraw dotyczy sytuacji stosowania przemocy wobec dzieci właśnie w placówkach edukacyjnych.

    Bardzo ważne jest to, że rzecznik praw dziecka jest podmiotem, który na określonym etapie bierze udział w postępowaniach dyscyplinarnych, które toczą się wobec nauczycieli. Do biura rzecznika praw dziecka w 2023 r. wpłynęło 508 takich spraw. Jeżeli mówimy o charakterze tych spraw, to te sprawy dotyczą zachowania nauczycieli wobec dzieci. Najczęściej są to sprawy, które dotyczą przekraczania relacji nauczyciel - dziecko, czyli chodzi o komentowanie stroju, przekraczanie granic intymności, ale także sprawowanie opieki nad dziećmi pod wpływem alkoholu, oraz gros spraw dotyczy sytuacji, w których właśnie nauczyciele stosują przemoc wobec osób małoletnich.

    W tym momencie chciałabym bardzo wyraźnie zaznaczyć, że kiedy rozmawiamy z samymi nauczycielami, to wprost wskazują, i takie pisma były u rzecznika praw dziecka, że oni mówią o tym, że nie mają wystarczającego wsparcia. Mówią o wypaleniu zawodowym, mówią o stresie. A więc bardzo ważne jest to, żeby podnosić takie wsparcie, które powinno być kierowane do nauczycieli, żeby mieli godne warunki pracy.

    Rzeczą, która bardzo zwraca uwagę i która mnie osobiście cieszy, jest to, że do rzecznika praw dziecka coraz częściej zwracają się same dzieci, które zwracają uwagę na to, że statuty szkolne są niezgodne z obowiązującym prawem. W tym zakresie osoby młode podnoszą to, że nie rozumieją zasad dotyczących nagród i kar, które obowiązują w szkołach. Mają wątpliwości co do używania telefonów komórkowych, wątpliwości co do zakresów i zobowiązań wynikających z tego, jak powinni się ubierać, będąc w szkole. Więc tutaj widzimy coraz większe zaangażowanie osób młodych w tym zakresie.

    Oczywiście tematem bardzo ważnym jest również sytuacja dzieci, które wychowują się w instytucjonalnej pieczy zastępczej bądź w rodzinnej pieczy zastępczej. Cały czas rzecznik praw dziecka w 2023 r. zwracał uwagę na to, że brakuje miejsc, że dzieci powinny opuszczać swoje rodzinne środowisko z racji tego, że ich dobro jest poważnie zagrożone, a takich miejsc nie ma.

    Inne tematy, które dotyczyły pieczy, to również tematy dotyczące usamodzielniania się wychowanków, problemy z tym, żeby dzieci były urlopowane do swoich miejsc, rodzinnych miejsc, w których funkcjonowały, więc w tym zakresie na pewno bardzo ważne jest to, żeby jak najszybciej zapobiec kryzysowi pieczy zastępczej.

    Jeżeli chodzi o kwestię, która dotyczy przestępczości wobec dzieci jeszcze w edukacji i wychowaniu, to jest gros spraw, w których było podejrzenie stosowania przemocy wobec dzieci. W tych sytuacjach były podejmowane interwencje w miejscach, w których dzieci są, czyli są to kontrole na miejscu, gdzie były zbierane informacja na temat tego, jak dzieci czują się w danej placówce, ale także były prowadzone rozmowy chociażby z dyrektorami szkół. Gros takich spraw dotyczy sytuacji, w których np. dzieci dopuszczały się próby samobójczej w szkole bądź dochodziło do różnego rodzaju wypadków i w tym zakresie, a wiemy, że to są sprawy bardzo wysokiego ryzyka i sprawy bardzo palące, rzecznik praw dziecka obejmował takie sprawy kontrolą indywidualną na miejscu.

    Jeżeli mówimy o działalności w sprawach przeciwdziałania przestępczości wobec dzieci, to takich spraw było w 2023 r. 1067. Te sprawy to przede wszystkim sprawy dotyczące wykorzystania seksualnego dzieci, przemocy fizycznej, psychicznej stosowanej wobec dzieci. Rzecznik praw dziecka w tego typu sprawach przede wszystkim kontroluje przebieg postępowania karnego, zarówno na etapie postępowania przygotowawczego, jak i sądowego, natomiast też zwraca się do prokuratora krajowego bądź prokuratora okręgowego o to, żeby objął on te dane postępowania tzw. nadzorem zwierzchnim, czyli żeby przełożeni zwrócili uwagę na to, czy i w jaki sposób działania konkretnego prokuratora są zgodne z szeroko rozumianym dobrem dziecka.

    Działalność w sprawach rodzinnych i nieletnich to są te wszystkie sprawy, które dotyczą sytuacji dzieci, ich miejsca zamieszkania, ustalenia władzy rodzicielskiej, ustalenia alimentów, ustalenia miejsca ich pobytu, ale także tego, do jakiej szkoły dzieci będą chodzić. Takich spraw było aż 3655. Tak jak powiedziałam, gros tych spraw dotyczy sytuacji okołorozstaniowych, sytuacji, kiedy toczy się postępowanie rozwodowe i jest potrzeba zabezpieczeni dobra dziecka, ale też gros spraw dotyczy w ogóle sytuacji, kiedy rodzice się rozstają, już nie mamy tutaj sytuacji związanej z rozwodem, a rodzice już razem nie funkcjonują.

    Dziecięcy telefon zaufania rzecznika praw dziecka w 2023 r. odebrał 43 tys. połączeń telefonicznych, a także przeprowadził 18 tys. rozmów na czacie. Myślę, że to jest bardzo ważne, żebyśmy wiedzieli, z jakimi problemami dzieci dzwonią na telefon zaufania. Przede wszystkim to są problemy związane ze stanem psychicznym, myśli samobójcze, nastroje depresyjne, samookaleczenia, zaburzenia lękowe, zaburzenia odżywiania, problemy z radzeniem sobie ze stresem, agresją, uzależnienia, problemy dotyczące przemocy, zarówno ze strony rodziców, jak i ze strony rówieśników, problemy uczuciowe, problemy związane z radzeniem sobie ze stratą, rozstaniem, rozwodem, śmiercią, a także sprawy dotyczące właśnie skarg na placówki edukacyjne, w których dzieci funkcjonują.

    Jeżeli chodzi o zagadnienia, które wymagają pilnej interwencji, jeśli chodzi o stan przestrzegania praw dziecka w 2023 r., to przede wszystkim apel o to, żeby została uchwalona ustawa o zawodzie psychologa, ponieważ nadal nie mamy w tym zakresie właściwych regulacji prawnych. Cały czas bardzo ważna i potrzebna, pilna jest reforma sądownictwa rodzinnego, ponieważ teraz na rozpatrzenie sprawy czeka się kilkanaście miesięcy, co jest niedopuszczalne. Sytuacja dziecka jest bardzo dynamiczna i bardzo ważne jest to, żeby sądy podejmowały kroki, interwencje jak najszybciej. W tym zakresie mamy także niedobór biegłych sądowych z psychologii, z psychiatrii dziecięcej, którzy są bardzo ważni, aby wydać opinię sądowo-psychologiczną w zakresie tego, jak dzieci powinny funkcjonować i jakie orzeczenia sądowe powinny zostać wydane. Bardzo ważne jest również to, żeby poprawić stan wiedzy o mediacji, w szczególności w sprawach transgranicznych, żeby w sytuacji opuszczenia miejsca zamieszkania za granicą przez obywatela polskiego, który wraca do Polski z dzieckiem, korzystać z mediacji, żeby nie zaogniać konfliktu. Sytuacja, która również budzi nasz niepokój, to jeszcze sytuacja związana z sądownictwem rodzinnym, czyli to, że nie mamy tak naprawdę postępowania wykonawczego. To wygląda w taki sposób, że sąd opiekuńczy wydaje postanowienie o tym, jak powinna wyglądać sytuacja dziecka, np. orzeka nadzór kuratora sądowego, a potem nie mamy szczegółowych regulacji prawnych, które by mówiły nam o tym, jak to postanowienie sądu powinno być realizowane. W tym zakresie mamy regulacje prawne, które są niewystarczające.

    Bardzo dziękuję za możliwość przedstawienia sprawozdania mojego poprzednika za 2023 r. Przede wszystkim bardzo dziękuję wszystkim pracownikom Biura Rzecznika Praw Dziecka, którzy w 2023 r. podejmowali się spraw, które dotyczyły zagrożenia życia i zdrowia dzieci. Pochylali się nad tymi sprawami z wrażliwością, z zainteresowaniem i wiem o tym, że uratowali niejedno życie. Tak że bardzo dziękuję wszystkim pracownikom Biura Rzecznika Praw Dziecka. Oczywiście odpowiem na wszelkie pytania dotyczące działalności rzecznika w 2023 r., jeśli informacji nie było w sprawozdaniu. Dziękuję bardzo. (Oklaski)

Przebieg posiedzenia